Over kernwaarden in de praktijk: gelijkwaardigheid en zwarte piet

Het heeft door corona wat minder aandacht gekregen dan het verdiende, maar sinds begin 2020 heeft het openbaar onderwijs nieuwe kernwaarden: Gelijkwaardigheid – Vrijheid – Ontmoeting

Idealiter vormen de kernwaarden het fundament voor afspraken, normen, regels en het dagelijks handelen binnen de school. Dat is natuurlijk makkelijker gezegd dan gedaan. Het zijn uiteindelijk maar drie woorden. Om die zo’n belangrijke rol te geven, moeten ze gaan leven; betekenis gaan krijgen in de context van de school. Daar kun je mee beginnen als je werkt aan het strategisch beleidsplan, of het schoolplan, of als leerkracht als je geschiedenis- of maatschappijleerlessen voorbereidt, of aandacht besteedt aan burgerschap. Je kunt ze er ook bij pakken om na te denken over een concrete casus.

In deze tijd van het jaar wordt het gesprek normaal gesproken gedomineerd door de vraag wat we aan moeten met zwarte piet. Sommige scholen doen alleen nog maar aan roetveegpiet en op andere vindt men dat de traditie onaangetast moet blijven. Maar op vrijwel elke school zal de discussie zich aandienen en dan is de vraag: bieden de nieuwe kernwaarden houvast? Kun je ze gebruiken om de argumenten in de discussie te toetsen en te kwalificeren? En hoe geef je ze concreet betekenis?

Om dit te kunnen bepalen moeten we eerst kijken naar die argumenten. Voorstanders van zwarte piet zeggen vaak dat het Sinterklaasfeest niet racistisch is, omdat het niet racistisch is bedoeld. Over dit laatste ontstaat ook vaak de meeste controverse; voorstanders voelen zich ten onrechte weggezet als racistisch, wat het gesprek niet makkelijker maakt. Tegenstanders van zwarte piet zeggen dat het niet uitmaakt wat mensen bedoelen, maar dat het gaat om het effect dat wordt bereikt. Dat zwarte mensen zich buitengesloten kunnen voelen, omdat er een racistische karikatuur van zwarte mensen wordt gemaakt.

Het gaat bij gelijkwaardigheid dus om de vraag in hoeverre het Sinterklaasfeest met een zwarte piet de gelijkwaardigheid van de leerlingen beïnvloedt

Wat moet je dan met een kernwaarde als gelijkwaardigheid? Betekent dit dat de opvattingen in een discussie als deze gelijkwaardig zijn, of zo moeten worden behandeld? In de context van de school gaat het natuurlijk in de eerste plaats om de leerlingen. Dan gaat het bij gelijkwaardigheid dus om de vraag in hoeverre het Sinterklaasfeest met een zwarte piet de gelijkwaardigheid van de leerlingen beïnvloedt.

Gelijkwaardigheid komt op school vooral tot uiting in de ontmoeting. Waar verhalen samenkomen, is niet voor niets de ondertitel van het openbaar onderwijs. En dan moet je je afvragen wat een feest dat kinderen confronteert met een racistische karikatuur, die zwarte piet nou eenmaal echt is, doet met de gevoelens van kinderen. En juist om de gevoelens van die kinderen (en die van hun ouders), gaat het in deze discussie. Niet om wat ermee wordt bedoeld, maar hoe het wordt ervaren. Net als bij seksuele intimidatie. Daar zijn we inmiddels al jaren zover dat we het grootste belang hechten aan hoe de geïntimideerde het ervaart. Niet aan hoe het was bedoeld.

Daar komt nog bij dat we in een tijd leven waarvan we helaas nog steeds niet kunnen zeggen dat de verschillen tussen wit en zwart helemaal zijn verdwenen. In sommige landen is het erger dan hier, maar ook in Nederland heb je nog steeds een achterstand op bijvoorbeeld de arbeidsmarkt als je zwart bent of een niet-westerse achternaam hebt. Als we daar iets aan willen doen past het niet meer om een witte Sinterklaasfiguur neer te zetten die wordt ondersteund door zwarte, raar uitgedoste pieten die zijn ondergeschikte knechten zijn. Daarmee worden stereotypische beelden in stand gehouden die juist strijdig zijn met de kernwaarde gelijkwaardigheid.

Voor kinderen maakt het geen fluit uit hoe piet eruitziet

Als we dan bovendien weten dat het voor kinderen geen fluit uitmaakt hoe piet eruitziet, en dat we met roetvegen een mooi element hebben gemaakt dat past bij de schoorsteen die ook een vast onderdeel uitmaakt van het verhaal, dan kan de keuze niet moeilijk meer zijn. Openbare scholen die serieus staan voor de kernwaarden en voor een inclusieve school, kunnen niet anders dan concluderen dat zwarte piet moet worden afgeschaft. Zodat het feest voor iedereen leuk kan zijn, nu en in de toekomst.